گفتاردرمانی

گفتار درمانی برای سکته مغزی و اختلالات گفتاری، آوایی و لکنت زبان

گفتار درمانی بزرگسالان با هدف درمان طیف وسیعی از مشکلات ارتباطی و اختلالات بلع انجام می‌شود. چنانچه بیمار در برقراری ارتباط به مشکل برخورده باشد، درمانگر از وی درباره ماهیت مشکلات، منشأ آنها و اثرشان بر زندگی روزمره سوال می‌کند. سپس متخصص گفتاردرمانی با نشان دادن عکس‌های مختلف و پرسیدن سوالات گوناگون، جنبه‌های مختلف زبان را بررسی می‌کند و پس از ارزیابی تمام جنبه‌های مرتبط زبان، نظر تشخیصی خود را ارائه می‌دهد و طرح درمان را توصیه می‌کند. گفتاردرمانی بزرگسالان به نیازهای خاص هر بیمار می‌پردازد. چنانچه بیمار دچار اختلالات بلع باشد، از وی خواسته می‌شود که سابقه پزشکی، نوع تغذیه و جزییات مشکل را شرح دهد. سپس گفتار درمانگر واکنش‌ها و عضلات دهان و گلو را معاینه می‌کند. سپس روش‌ها و غذاهایی با غلظت مختلف امتحان می‌شود تا ایمن‌ترین شیوه بلع تعیین شود. سپس متخصص غذاهای مناسب، شیوه شستن یا نگه داشتن سر یا ورزش‌های سودمند را به بیمار توصیه می‌کند.

آسیب‌ شناسی گفتار زبان

آسیب‌شناسی گفتار درمان (SLPs) با هدف پیشگیری، ارزیابی و درمان اختلالات گفتار، زبان، ارتباط اجتماعی، ارتباط شناختی و بلع کودکان و بزرگسالان انجام می‌شود.

•  اختلالات گفتاری حالتی است که فرد نتواند آواها را به درستی یا روانی تلفظ کند، برای مثال لکنت نوعی نارسایی در گفتار است. همچنین صدا یا رزونانس صدای برخی بیماران مشکل دارد.
•  اختلال‌های زبان به وضعیتی گفته می‌شود که فرد متوجه مفهوم گفتار دیگران (زبان دریافتی) نشود، یا نتواند افکار، عقاید و احساسات خود (زبان بیانی) را با دیگران به اشتراک بگذارد. اختلال‌های زبان می‌تواند گفتاری یا نوشتاری باشد و بر فرم (واج‌شناسی، ساخت‌واژه شناسی، نحو)، محتوا (معناشناسی) و یا کاربرد (کابردشناسی) زبان‌ در سطح اجتماعی و عملکردی اثر بگذارد.
• اختلال‌های ارتباط اجتماعی زمانی بروز می‌یابد که فرد نتواند کاربرد اجتماعی ارتباط کلامی و غیرکلامی را به درستی تشخیص دهد. این اختلال‌ها شامل مشکل در برقراری ارتباط دارای اهداف اجتماعی (مانند احوالپرسی، اظهارنظر، سوال پرسیدن)، صحبت کردن به روش‌های مختلف متناسب با بافت و موقعیت شنونده و پیروی از قاعده‌های مکالمه و روایت می‌شود. تمام بیماران مبتلا به اختلال طیف اوتیسم در برقراری ارتباط احتماعی با مشکل روبرو هستند. البته عارضه‌هایی چون آسیب‌دیدگی مغز نیز باعث بروز این اختلال‌ها می‌شود.
•  اختلال‌های ارتباطی شناختی شامل مشکل در سازمان‌دهی به افکار، توجه کردن، یادآوری، برنامه‌ریزی و یا توانایی حل مسئله می‌شود. هرچند این اختلالات از نوع شناختی است، اما معمولاً پی‌آمد سکته مغزی، آسیب دیدن مغز یا دمانس است.
•  اختلالات بلع (دیسفاژی) به مشکل در غذا خوردن و بلع مربوط می‌شود و پس از بیماری، جراحی، سکته مغزی یا آسیب دیدگی بروز می‌یابد.

به علاوه آسیب شناسی گفتار اهداف زیر را نیز دنبال می‌کند:

•  ارائه توانبخشی شنیداری برای بیماران ناشنوا یا کم‌شنوا
•  ارائه سیستم‌های ارتباطی جایگزین و تقویت کننده (AAC) برای بیماران دچار مشکلات زبان بیانی شدید و یا ناتوان از درک منظور دیگران، مانند اختلال طیف اوتیسم یا اختلال‌های عصبی پیشرونده
•  کمک به افرادی که دچار اختلال‌های بلع، گفتار یا زبان نیستند، اما می‌خواهند شیوه‌های موثر برقراری ارتباط را یاد بگیرند، برای مثال بر روی لهجه فرد یا شیوه‌های دیگر تقویت مهارت‌های ارتباطی کار می‌شود.

عوارض تاخیر در گفتار

•  کاهش اعتماد به نفس: زمانی که دانش‌آموز نتواند مفهوم گفتار دیگران را به خوبی درک کند، نمی‌تواند افکار و ایده‌های خود را به راحتی به اشتراک بگذارد، درخواست‌های خود را مطرح کند، دوست پیدا کند و در فعالیت‌ها مشارکت کند. تحمل این وضعیت کلافه کننده است و باعث کاهش اعتنماد به نفس می‌شود. به تدریج کودک از دیگران فاصله می‌گیرد و در فعالیت‌ها شرکت نمی‌کند.
•  مشکل در خواندن و نوشتن: کودکان هنگام فراگیری خواندن و نوشتن از اطلاعات قبلی درباره آواهای گفتاری استفاده می‌کنند. اگر کودک هنگام حرف زدن، یک آوا جایگزین آوای دیگر می‌کند، هنگام نوشتن یا فهم واژگان نیز از همین صدای اشتباه استفاده خواهد کرد. این چالش‌ها مشکلات متعددی را در مدرسه ایجاد می‌کند، مهارت‌های خودیاری و مستقل شدن کودک را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و کودک در جهت‌یابی از روی تابلوها، خواندن پیام‌ها و یادگیری از راه متریال مکتوب دچار مشکل می‌شود.
•  دشواری در فهم و تفسیر اطلاعات: تاخیر زبانی وضعیتی را ایجاد می‌کند که گویی قطعه مهمی از یک جورچین گم شده است و در نتیجه نمی‌توان بقیه قطعات را به هم متصل کرد. به عبارتی کودک نمی‌تواند معلومات جدید را جذب کند و به کار گیرد.

گفتاردرمانی چگونه انجام می‌شود؟

گفتاردرمانگر شیوه هماهنگ کردن جریان هوا، دهان و ذهن را به کودک آموزش می‌دهد تا بتواند آوهای گفتار را به درستی تولید کند. متخصص به هر یک از بیماران راهبردهای مورد نیاز را آموزش می‌دهد تا نتیجه مطلوب از درمان به دست آید. زمانی که کودک توانست آواها را به درستی و روانی تولید کند، تمرین‌ها به صورت تدریجی دشوارتر می‌شود و طرح درمان به صورت هرمی پیش برده می‌شود که با رسیدن به نوک هرم به حد اعلای پیچیدگی خود می‌رسد. تمرین‌ها گسترده‌تر می‌شود و مواردی مثل تولید آواهای یک هجا، واژه، عبارت، جمله و مکالمه را شامل می‌شود. اگر کودک مفهوم اطلاعات جدید را به خوبی درک نکند، درمانگر کار را با آموزش معنای مفاهیمی مثل رنگ، اندازه، شکل، مکان و مقدار شروع می‌کند. سپس درمانگر کلیدواژه‌های اصلی را به برنامه آموزشی اضافه می‌کند. به این ترتیب کودک اطلاعات را به خاطر می‌سپارد یا توانایی کاربرد آنها در موقعیت‌های مناسب را پیدا می‌کند. زبان آموزان خردسال و دانش آموزانی که با چالش‌های دشوارتری روبرو هستند، گفتاردرمانی برایشان به صورت بازی مفرحی درآورده می‌شود که هر جلسه آن حکم آجرهایی را دارد که ساختمان زبان را می‌سازد و عملکرد زبانیشان را بهبود می‌دهد. گفتاردرمانگر انگیزه‌های مختلفی را به گودک تزریق می‌کند و نهایت سعی خود را به کار می‌بندد تا کودک بتواند بدون وابستگی به دیگران از مهارت‌های جدید خود استفاده کند و به اقتضای دوران شاد کودکی در تفریحات و فعالیت‌های مختلف شرکت کند.

اهداف

هدف از گفتاردرمانی این است که کودک بتواند به نحوی شفاف و با اعتماد به نفس با دیگران ارتباط برقرار کند و بتواند:

•  مشارکتی فعال در مدرسه داشته باشد و درس‌ها را به خوبی یاد بگیرد.
•  مهارت‌های خودیاری و استقلال فردی را یاد بگیرد و بدون وابستگی در فعالیت‌های روزمره شرکت کند.
•  نقشی موثر در زندگی فردی خود داشته باشد و از یک زندگی پربار لذت ببرد.
•  روابط اجتماعی سالمی را برقرار کند.

توانایی ارتباط برقرار کردن تاثیر مستقیم بر توانایی کودک برای رسیدن به موفقیت دارد. گفتاردرمانگر لبخند را به لبان کودک برمی‌گرداند، روحیه وی را می‌سازد و کودک منزوی و غمگین را به کودکی شاد و فعال تبدیل می‌کند.

مدت زمان گفتاردرمانی

طول دوره گفتاردرمانی تابعی از عامل‌های زیر است:

•  تعداد آواهایی که کودک باید یاد بگیرد، این که کودک یک خطای آوایی دارد یا چندین خطا
•  زمان‌بندی جلسات (برگزاری منظم هفتگی در مقابل درمان نامنظم)
•  مشارکت در جلسات (تلاش زیاد یا کم)
•  تمرین کردن در خارج از جلسات درمان و در خانه
•  توانایی اجرای مهارت‌های آموزش داده شده

دانش آموزی که خطاهای جزئی (یک یا چند اشتباه آوایی) دارد، درمان را ظرف یک سال تحصیلی به اتمام می‌رساند. طبعاً خطاهای بیشتر دوره درمان را طولانی‌تر می‌کند. در نهایت گروه درمان اهدافی را متناسب با شرایط کودک تعیین می‌کند تا کودک مراحل موفقیت را به تدریج طی کند.

۹ توصیه برای سودمند کردن تمرین‌های گفتار درمانی در منزل

زمان‌بندی کنید

زمان مشخصی را برای انجام تمرین‌ها تعیین کنید. وقتی از روز را انتخاب کنید که انرژی کافی دارید و می‌توانید تمرکز کنید. تمرین‌ها را هر روز سر یک ساعت ثابت انجام دهید تا این کار برایتان تبدیل به عادت شود. اگر می‌خواهید روزی یک ساعت تمرین کنید، لازم نیست که یک ساعت متوالی تمرین کنید، می‌توانید تکالیف را در سه یا دو نوبت بیست یا سی دقیقه‌ای انجام دهید تا دچار خستگی ذهنی و کسالت نشوید.

برنامه‌ریزی داشته باشید

اگر آسیب‌شناس گفتار و زبان (SLP) برنامه خاصی را برایتان تهیه نکرده است، خودتان باید تصمیم بگیرید که هر روز، چه ساعتی، چه کاری را می‌خواهید انجام دهید. بهتر است، تمرین را با کار ساده‌تری شروع کنید تا ذهن‌تان آماده شود، سپس سراغ تمرین‌های سخت‌تر بروید و در انتها کار را با تمرینی ساده‌تر تمام کنید تا حس اعتماد به نفس‌تان تقویت شود.

محل مناسبی را انتخاب کنید

محلی از خانه را که احساس راحتی می‌کنید، انتخاب کنید، البته نباید آن‌قدر راحت باشید که نتوانید کار کنید. اگر نشستن روی مبل خواب‌آلودتان می‌کند، قوه تمرکز یا توجه‌تان نیز به خواب خواهد رفت. نشستن پشت میز آشپزخانه یا میز تحریر نیز فکر خوبی است، چون ذهن را آماده تمرین می‌کند. البته اگر نشستن روی صندلی باعث ناراحتی می‌شود و بدنتان درد می‌گیرد، مطمئناً نمی‌توانید با درد و ناراحتی تمرین کنید.

عامل‌هایی که حواستان را پرت می‌کند، به حداقل برسانید

سروصدا تمرکز کردن را دشوار می‌کند، پس هنگام تمرین کردن تلویزیون یا رادیو را خاموش کنید. گوشی تلفن را روی حالت بی‌صدا قرار دهید. زمانی را انتخاب کنید که تمام خانواده در یک اتاق نباشد. البته یک موسیقی آرام می‌تواند تمرکزتان را افزایش دهد، خودتان در این باره تصمیم بگیرید.

کمک بگیرید

تمرین‌های ارتباطی گفتاردرمانی را با یکی از نزدیکان انجام دهید تا یارتان درست یا غلط بودن جواب‌ها را تعیین کند، هنگامی که نتوانستید واژه مناسب را پیدا کنید، به شما کمک کند یا با شما گفتگو کند تا بتوانید راهبردهای تمرینی مکالمه را در عمل پیاده کنید. همچنین اگر لازم باشد از تبلت یا رایانه استفاده کنید، یارتان می‌تواند در صورت لزوم به شما کمک کند. بهتر است یارتان نیز در بخشی از جلسات گفتاردرمانی شرکت کند تا درمانگر او را برای یک تمرین موثر در خانه راهنمایی کند.

ناامید نشوید

اگر هنگام تمرین کردن عصبانی یا کلافه شدید، تمرین را متوقف کنید و مدتی استراحت کنید. نفس عمیق بکشید و آرامش خود را حفظ کنید. تمرین کردن قرار است روحیه‌تان را تقویت و حالتان را بهتر کند. بنابراین اگر تمرین‌های گفتاردرمانی خسته‌تان می‌کند، احتمالاً تمرین‌ها سخت است یا خسته‌اید. در این شرایط کمک بگیرید یا فعالیت آسان‌تری را انتخاب کنید. اگر انجام تکالیف احساسات منفی تولید کند، به تدریج دلزده خواهید شد و تمرین‌ها را مرتب انجام نخواهید داد. بنابراین مراقب افکار منفی باشید و هر لحظه احساس ناراحتی کردید، برنامه را تغییر دهید.

به خودتان جایزه بدهید

همان‌طور که تعریف هدف مهم است، تعیین جایزه و تشویق کردن پس از نسل به هدف نیز اهمیت دارد. پیش رفتن طبق برنامه‌ریزی دستاورد بزرگی است، بنابراین اگر از برنامه عقب نماندید، خودتان را تشویق کنید. این که توانسته‌اید چند اشتباه را اصلاح کنید، مهم نیست، مهم این است که سعی خود را کرده‌اید. مطمئن باشید که تلاشتان در نهایت به ثمر خواهد نشست.

در زمان‌های دیگر نیز از مهارت‌های خود استفاده کنید

هدف از تمرین‌های گفتاردرمانی این نیست که بتوانید تمرین‌ها را به درستی انجام دهید، قرار است که این تمرین‌ها مهارت‌های ارتباطی و تفکرتان را در فعالیت‌های مهم بهبود دهد. اصطلاحاً باید فرایند انتقال مهارت‌ها از محیط تمرین به محیط واقعی انجام شود. انتقال همواره ساده نیست، اما هدف هر تمرینی است. بنابراین سعی کنید که تمرین‌ها را در طول شبانه‌روز در محیط واقعی پیاده کنید. برای مثال اگر روی توصیف واژگان تمرین می‌کنید، سعی کنید واژگانی را توصیف کنید که قبلاً به آنها فکر نکرده‌اید. از خانواده و دوستان خود بخواهید که شما را به استفاده از راهبردهای آموزش داده شده تشویق کنند. البته مسلماً هیچ کس نمی‌خواهد دائماً اصلاح شود، بنابراین از نزدیکان خود بخواهید که اشتباهات را در زمان‌های معینی گوشزد کنند و در باقی ساعات روز بگذارند که هرجور راحتید، صحبت کنید. این زمانبندی را به صورت شفاف برای خانواده و دوستان خود توضیح دهید.

از وسایل مفید استفاده کنید

علاوه بر رعایت کردن توصیه‌های فوق، از برنامه‌هایی استفاده کنید که مخصوص ارتقاء مهارت‌های زبانی بزرگسالان پس از سکته مغزی یا دیگر آسیب‌های مغزی اکتسابی طراحی شده است.

گفتار درمانی کودکان

برخی کودکان نمی‌توانند بعضی واژه‌ها یا آواها را به درستی تلفظ کنند. این وضعیت کلافه کننده است، چون بقیه متوجه منظورشان نمی‌شوند. خبر خوب این است که کودکان دچار اختلال‌های زبان دریافتی یا بیانی می‌توانند از برنامه‌های گفتاردرمانی خاص کودکان که توسط گفتار درمانگر یا آسیب شناس گفتار ـ زبان ارائه می‌شود، بهره بگیرند.

کاربردها

گفتار درمانگر به کلیه افرادی که با اختلال‌های زبان و گفتار مواجه شده‌اند، در هر گروه سنی که باشند، کمک می‌کند. گفتار درمانی مشکلات زیر را برطرف می‌کند:

•  اختلال‌های تلفظ: کودک نمی‌تواند بعضی آواها یا واژه‌ها را به درستی تلفظ کند. برای مثال کودک “ریز” را “ویز” تلفظ می‌کند. موقعیت لب‌ها باعث بروز اختلال‌های تلفظ می‌شود.
•  اختلال‌های روانی گفتار: اگر کودک آواهای خاص را تکرار کند و نتواند یک واژه را کامل به زبان بیاورد، اختلال روانی گفتار وجود دارد. برای مثال کودک در تلاش برای گفتن واژه “داستان” روی “ست” گیر می‌کند و با لکنت “داسسسسستان” می‌گوید. لکنت نوعی اختلال روانی گفتار است.
•  اختلال‌های صدا یا رزونانس: نامفهوم بودن گفتار کودک گاهی اوقات از اختلال صدا نشأت می‌گیرد. کودک جمله را با صدای بلند و رسا شروع می‌کند، اما با صدای آرام و من من کردن تمام می‌کند. گاهی به نظر می‌رسد که کودک سرما خورده است یا تودماغی حرف می‌زند.
•  اختلال‌های زبان: کودک مفهوم گفتار دیگران را متوجه نمی‌شود یا نمی‌تواند واژگان را کنار هم مرتب کند و افکار خود را بیان کند.

چه افرادی به گفتاردرمانی نیاز دارند؟

بسیاری از کودکان نیاز به گفتاردرمانی دارند. گفتاردرمانی روشی موثر برای روان و شیوا صحبت کردن است. برخی کودکان دچار عارضه‌هایی‌ هستند که حرف زدن را برایشان دشوار می‌کند. ابتلا به عارضه‌های زیر منجر به بروز اختلال‌های زبان و گفتار می‌شود:

•  اختلال‌های شنوایی
•  ضعف عضلات اطراف دهان
•  لب شکری (شکاف لب یا کام)
•  گرفتگی صدا یا گره‌ تار صوتی
•  اوتیسم
•  اختلال‌های تنفسی
•  اختلال‌های بلع

گفتاردرمانی کودک چگونه انجام می‌شود؟

گفتاردرمانگر در نخستین مراجعه کودک، از او آزمون گفتار می‌گیرد. نگران نباشید، این آزمون مانند امتحان مدرسه نیست و خبری از نمره و کارنامه نیست. درمانگر نوع مشکلات گفتاری کودک را با توجه به نتایج این آزمون تشخیص می‌دهد. متخصص از کودک می‌خواهد که آواها یا واژگان خاصی را تلفظ کند. گفتار کودک ضبط می‌شود و درمانگر نکته‌هایی را که به نظرش می‌رسد، یادداشت می‌کند. این آزمون به درمانگر کمک می‌کند تا نیازهای کودک را تشخیص دهد و درمان مناسب را انتخاب کند.

دیس‌آرتری چیست؟

ضعف عضلات فک و دهان حرف زدن را دشوار می‌کند، این عارضه به دیس آرتری موسوم است. دیس‌آرتری غالباً پی‌آمد ابتلا به بیماری‌هایی مانند فلج مغزی، ام اس، بیماری لو گهریگ یا سکته مغزی یا تصادفی است که مغز در اثر آن آسیب دیده است. یک راه برای بهبود حرکت عضلات، انجام فعالیتی است که عضلات دهان را به کار می‌گیرد و به درمان حرکتی دهان موسوم است. متخصص از بیمار می‌خواهد که نقش آیینه را بازی کند و تمام حرکت‌های او، مانند لبخند زدن، اخم کردن، بوس فرستادن و لیس زدن دور دهان و انواع اداها، را تقلید کند. این تمرین مفرح و جالب عضلات دهان را به کار می‌گیرد و گفتار بیمار را بهبود می‌بخشد.

مراحل ارزیابی‌های شناختی، صدا و زبان گفتار

قبل از ارزیابی گفتار

والدین پرسشنامه‌ای را درباره نگرانی‌های خود و وضعیت پزشکی، رشد و تحصیل فرزندشان پر می‌کنند. همچنین درمانگر از پزشک اطفال یا دیگر پزشکان و کارشناسان آموزشی که کودک را معاینه یا با او کار کرده‌اند، می‌خواهد که پرونده بیمار را برای او ارسال کند.

در طول ارزیابی گفتار

متخصص سابقه تحصیلی، رشدی و پزشکی کودک را به دقت بررسی می‌کند و با والدین درباره نگرانی‌هایشان و وضعیت فرزندشان صحبت می‌کنند. این اطلاعات به گفتاردرمانگر کمک می‌کند تا ناحیه‌هایی را که نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد، تعیین کند. درمانگر گفتار، زبان، شناخت و صدای کودک را با استفاده از روش‌های مختلفی مانند آزمون‌های رسمی و غیررسمی، مشاهده، مصاحبه با والد یا پرستار و فعالیت‌های بازی محور ارزیابی می‌کند. متخصص روش آزمون را با توجه به نیازهای خاص هر بیمار انتخاب می‌کند. از والدین نیز خواسته می‌شود که هنگام معاینه حضور داشته باشند.

پس از ارزیابی گفتار

نتایج اولیه ارزیابی و توصیه‌ها به والدین و اگر متخصص صلاح بداند، به خود کودک اطلاع داده می‌شود. گزارش مکتوبی که نتایج ارزیابی در آن قید شده است، برای والدین و در صورت لزوم پزشک معالج کودک فرستاده می‌شود.